Przyczyny zachowań agresywnych u pacjentów – co powinna wiedzieć pielęgniarka?

Agresja w placówkach medycznych jest wyzwaniem, z którym personel pielęgniarski spotyka się niemal codziennie. Wbrew powszechnemu przekonaniu, nie zawsze wynika ona wyłącznie ze „złego charakteru” pacjenta czy jego złej woli. Częściej stanowi ona odpowiedź na chorobę, stres czy trudne warunki, w jakich znalazł się pacjent. Wpływ na eskalację zachowań agresywnych mają zarówno czynniki zdrowotne, jak i środowiskowe: przepełnione oddziały, brak poczucia bezpieczeństwa, a nawet… ekstremalne warunki pogodowe, jak upały, czy cykliczne zmiany związane z fazami księżyca. Świadomość tych zależności pozwala lepiej zrozumieć pacjentów i podejmować skuteczniejsze działania prewencyjne.

Od schizofrenii po cukrzycę – agresja jako objaw choroby

Agresja u pacjentów może mieć podłoże w różnych jednostkach chorobowych, zarówno psychicznych, neurologicznych, jak i somatycznych. Osoby z ciężkimi zaburzeniami psychicznymi częściej przejawiają zachowania agresywne, a wśród nich najsilniej związane z agresją są schizofrenia, zespół stresu pourazowego (PTSD) oraz zaburzenia osobowości. W przebiegu schizofrenii pojawiają się silne emocje, takie jak gniew czy przerażenie, pobudzenie psychoruchowe oraz urojenia, które mogą prowokować zachowania agresywne. U pacjentów z zespołem stresu pourazowego interpretacja bodźców przez pryzmat traum wywołuje impulsywne, często nieadekwatne do sytuacji reakcje.

Szczególne ryzyko zachowań przemocowych dotyczy osób z zaburzeniami osobowości, zwłaszcza o charakterze antyspołecznym, narcystycznym, paranoicznym czy sadystycznym, u których agresja może mieć charakter wyrachowany i „na zimno”. W oddziałach niepsychiatrycznych częstą przyczyną agresji są choroby otępienne, w tym choroba Alzheimera. Agresja w tym przypadku może przybierać formę krzyku, wyzwisk, a w zaawansowanych stadiach również przemocy fizycznej, co wynika z frustracji, halucynacji czy niezrozumienia sytuacji. Podobny mechanizm obserwuje się u osób z niepełnosprawnością intelektualną, gdzie agresja ma zwykle charakter reaktywny, wyzwalany poczuciem krzywdy, prześladowania lub długotrwałej frustracji.

Nie bez znaczenia pozostają także neurologiczne przyczyny zachowań agresywnych. Mogą one wynikać z uszkodzeń mózgu spowodowanych urazami głowy, udarami lub obecnością nowotworów ośrodkowego układu nerwowego. Po takich incydentach pacjenci często stają się rozdrażnieni, impulsywni i mniej tolerancyjni wobec otoczenia, co wynika zarówno ze zmian neurochemicznych, jak i deficytów poznawczych oraz frustracji spowodowanej ograniczeniami funkcjonalnymi.

Agresja może również towarzyszyć chorobom somatycznym i endokrynologicznym. Wśród nich wymienia się choroby tarczycy – gdzie nadczynność zwiększa pobudliwość nerwową, a niedoczynność sprzyja frustracji i drażliwości – a także zespół Cushinga, w którym nadmiar kortyzolu wpływa na emocje i zachowania. W przebiegu cukrzycy zarówno epizody hipoglikemii, jak i przewlekła hiperglikemia mogą powodować drażliwość i wybuchy gniewu, natomiast w nadciśnieniu tętniczym stres, ból oraz działania niepożądane leków bywają czynnikami nasilającymi agresję.

Warto również podkreślić, że w onkologii agresja często stanowi reakcję na ból, przewlekły stres, długą hospitalizację czy zmiany wyglądu. U części pacjentów zachowania agresywne mogą pełnić funkcję komunikacyjną – szczególnie wtedy, gdy czują się niezrozumiani lub nie potrafią w inny sposób wyrazić swoich potrzeb.

Nie tylko choroba – jak środowisko i sytuacja życiowa wyzwalają agresję

Agresja pacjentów wobec personelu medycznego to zjawisko złożone, które rzadko wynika z jednej przyczyny. Poza czynnikami zdrowotnymi i psychologicznymi istotną rolę odgrywają również uwarunkowania środowiskowe. Według koncepcji behawioralnych agresja może być reakcją obronną na niewłaściwą ocenę sytuacji, próbą minimalizacji napięcia emocjonalnego czy sposobem na odzyskanie poczucia kontroli w trudnych warunkach. Środowisko szpitalne samo w sobie może być silnym stresorem – hałas, brak prywatności, długie oczekiwanie na pomoc czy ograniczona możliwość kontaktu z bliskimi to elementy, które nasilają frustrację pacjentów. Dodatkowo poczucie utraty kontroli nad własnym zdrowiem i sytuacją może potęgować lęk i wywoływać reakcje agresywne. Badania pokazują, że przegęszczenie na oddziałach, szczególnie na SOR-ach, zwiększa poziom stresu, a co za tym idzie – ryzyko incydentów agresji. Istotny wpływ ma również sposób komunikacji pracowników ochrony zdrowia z pacjentami. Brak empatii, nieprzekazywanie informacji dotyczących leczenia czy bagatelizowanie obaw chorego rodzą poczucie niezrozumienia, które może przeradzać się w agresję. Nietaktowne, nieprofesjonalne lub zbyt zdystansowane podejście personelu bywa odbierane jako brak troski, co dodatkowo pogłębia napięcie w relacji pacjent–pracownik medyczny.

Kolejnym istotnym czynnikiem jest używanie alkoholu i narkotyków, które wpływają na układ nerwowy, osłabiają kontrolę nad emocjami, a niektóre z nich dodatkowo wzmacniają tendencje do gwałtownych reakcji. Do zachowań agresywnych przyczynia się również funkcjonowanie w środowisku związanym z uzależnieniem, często opartym na przemocy i zachowaniach przestępczych. Na eskalację napięcia wpływają także uwarunkowania społeczne i ekonomiczne – ubóstwo, bezrobocie, brak perspektyw rozwoju czy problemy z utrzymaniem pracy zwiększają poziom frustracji i niepokoju. Towarzyszy im poczucie bezradności i utraty nadziei na poprawę sytuacji, co sprzyja impulsywnym, agresywnym reakcjom. Nie bez znaczenia pozostaje proces socjalizacji w środowisku rodzinnym – dzieci dorastające w atmosferze przemocy uczą się, że agresja jest akceptowalnym sposobem rozwiązywania konfliktów, a takie schematy zachowań utrwalają się w dorosłości, co tłumaczy tzw. „cykl przemocy”.

Na kształtowanie zachowań agresywnych wpływa również ekspozycja na przemoc w telewizji, grach komputerowych czy internecie, która zwiększa tolerancję na brutalne działania, a w niektórych przypadkach wręcz inspiruje do ich naśladowania.

Różnorodne czynniki środowiskowe, takie jak warunki pogodowe, także mogą oddziaływać na nasilenie zachowań agresywnych. Wysokie temperatury, zwłaszcza upały, sprzyjają wzrostowi napięcia emocjonalnego, bólu i dyskomfortu, co może prowadzić do zwiększonej impulsywności i reakcji agresywnych. Wzrost temperatury powietrza koreluje ze zwiększoną liczbą incydentów przemocy, natomiast chłodne warunki działają uspokajająco i obniżają ryzyko agresji. Wpływ na samopoczucie i poziom napięcia emocjonalnego mogą mieć również wysoka wilgotność, silny wiatr, hałas czy zanieczyszczenie powietrza. Interesujące są także obserwacje dotyczące tzw. cyklu lunarnego – faz księżyca, zwłaszcza pełni, która od dawna kojarzona jest z nasileniem różnorodnych zachowań, w tym agresji. Niektóre badania wskazują na zwiększoną liczbę incydentów przemocy, wypadków czy nagłych zdarzeń właśnie w czasie pełni księżyca lub kilka dni po niej. Chociaż mechanizmy tego zjawiska nie zostały w pełni wyjaśnione, sugeruje się, że fazy księżyca mogą oddziaływać na rytmy biologiczne i emocjonalne człowieka, wpływając pośrednio na jego zachowanie.

Podsumowanie

Agresja rzadko wynika wyłącznie z intencji czy złej woli pacjenta. Najczęściej jest skutkiem złożonych interakcji między jego stanem zdrowia, środowiskiem oraz aktualną sytuacją życiową. Choroby psychiczne, neurologiczne i somatyczne mogą znacząco wpływać na impulsywność oraz reakcje emocjonalne, a dodatkowe czynniki zewnętrzne — takie jak warunki atmosferyczne czy zmiany rytmów dobowych — mogą potęgować napięcie i frustrację. Dzięki świadomości tych zależności pielęgniarki mogą lepiej przewidywać i rozumieć zachowania agresywne, a przede wszystkim wdrażać odpowiednie strategie prewencyjne, oparte na empatii, komunikacji i zapewnieniu pacjentom poczucia bezpieczeństwa. Taka wiedza to fundament budowania środowiska opieki, w którym zarówno pacjent, jak i personel mogą czuć się szanowani i chronieni.

Materiały źródłowe:

• Patrzek, J., Grigoleit, J. S., Eicher, M., & Wiegand-Grefe, S. (2021). Aggression and violence in healthcare: A review of risk factors and interventions. Frontiers in Psychiatry, 12, 647490.

• Gillies, D., & Siriwardena, A. N. (2020). Environmental factors influencing aggression in healthcare settings. Aggression and Violent Behavior, 54, 101437.

• Lystad, R. P., Pollard, H. P., & Bonnevie-Svendsen, M. (2019). The association between weather conditions and aggressive behavior. Aggressive Behavior, 45(1), 24-34.

• Zhang, Y., & Jia, Y. (2022). Impact of environmental stressors on inpatient aggression in psychiatric settings: A systematic review. Journal of Psychiatric Research, 151, 392-400.

• Lopez, M., & Smith, K. (2023). The role of communication and empathy in preventing patient aggression in healthcare environments. Nursing Ethics, 30(4), 525-536.

Autor: Agata Kucharska - Bartocha