Empatyczna, sumienna, wypalona? Osobowość pielęgniarki a cena pomagania

Praca pielęgniarki wymaga nie tylko wiedzy klinicznej i umiejętności praktycznych, ale także określonych cech psychicznych i predyspozycji osobowościowych. Wśród najczęściej powtarzanych przymiotów znajdują się empatia, sumienność i wysoka odporność na stres. Jednak to właśnie te cechy, które czynią pielęgniarki wyjątkowo skutecznymi w pomaganiu innym, mogą jednocześnie stanowić istotny czynnik ryzyka rozwoju przewlekłego zmęczenia, przeciążenia psychicznego i wypalenia zawodowego.

Dominujące cechy osobowości w pielęgniarstwie

Na podstawie przeglądu literatury naukowej dokonanego przez Mason, Roodenburg i Williams (2020), w zawodach opiekuńczych – takich jak pielęgniarstwo i ratownictwo medyczne – dominuje określony profil osobowości według modelu Wielkiej Piątki (Big Five):

• sumienność – cecha dominująca wśród pielęgniarek. Przejawia się w odpowiedzialności, zorganizowaniu, lojalności i wysokiej motywacji do wykonywania obowiązków zgodnie z zasadami. Choć jest to cecha silnie pożądana, jej nadmiar może prowadzić do przeciążenia pracą i trudności z delegowaniem zadań;

• ugodowość – pielęgniarki wykazują wysoki poziom życzliwości, współczucia i potrzeby niesienia pomocy. Ta cecha koreluje z empatią, ale wiąże się też z trudnościami w stawianiu granic oraz zwiększoną podatnością na compassion fatigue, czyli wtórne zmęczenie współczuciem.

• neurotyczność – choć rozkład tej cechy wśród pielęgniarek bywa zróżnicowany, osoby z wyższym jej poziomem są bardziej narażone na odczuwanie lęku, frustracji, bezradności i w efekcie – wypalenie. Neurotyczność stanowi jeden z najważniejszych predyktorów niezdolności do długotrwałego radzenia sobie ze stresem zawodowym;

• ekstrawersja – występuje w różnym nasileniu, choć nie dominuje. Pielęgniarki o wyższej ekstrawersji są bardziej odporne na stres interpersonalny, ale również silniej reagują na nadmiar bodźców w zatłoczonych i dynamicznych środowiskach, takich jak SOR czy OIT;

• otwartość na doświadczenia – mniej istotna w kontekście stresu zawodowego, ale może wpływać na elastyczność w adaptacji do zmieniających się warunków pracy.

Typy osobowości a ryzyko wypalenia zawodowego

Wypalenie zawodowe w pielęgniarstwie nie jest wynikiem wyłącznie warunków zewnętrznych – jak przeciążenie pracą czy brak wsparcia organizacyjnego. Coraz więcej badań wskazuje, że to konstelacja cech osobowościowych w znacznym stopniu determinuje, jak pielęgniarka interpretuje stresory, reaguje emocjonalnie i radzi sobie z przeciążeniem psychicznym. W modelu psychologicznym opartym na Wielkiej Piątce (Big Five), a także w klasyfikacjach bardziej opisowych, można wyróżnić kilka profili osobowości szczególnie narażonych – lub wręcz odpornych – na wypalenie. Każdy z nich wiąże się z określonymi mechanizmami ryzyka.

1. Profil "Empatycznej Opiekunki" (wysoka ugodowość + wysoka sumienność + umiarkowana neurotyczność)

Cechy dominujące: współczucie, zaangażowanie, lojalność, skłonność do troski o innych kosztem siebie.

Mechanizm wypalenia:

Ten typ osobowości jest niezwykle ceniony w zawodzie – buduje silne więzi z pacjentami, potrafi słuchać, często działa intuicyjnie i z głębokim poczuciem odpowiedzialności. Problem pojawia się, gdy empatia staje się nadmiernym obciążeniem emocjonalnym, a sumienność prowadzi do przekraczania granic własnej wytrzymałości. Z czasem narasta zmęczenie współczuciem (compassion fatigue), które może przerodzić się w obojętność, poczucie winy, a w końcu – w wyczerpanie emocjonalne. Charakterystyczne dla tego typu są także trudności w mówieniu „nie” i przeciążenie obowiązkami wynikające z wewnętrznej presji, by „zawsze być dla innych”.

2. Profil "Perfekcjonistki" (wysoka sumienność + wysoka neurotyczność + niska ekstrawersja)

Cechy dominujące: obowiązkowość, samodyscyplina, potrzeba kontroli, tendencja do zamartwiania się, samokrytycyzm.

Mechanizm wypalenia:

Perfekcjonistki nie dopuszczają błędu – zarówno u siebie, jak i u innych. Ponoszą ogromną wewnętrzną odpowiedzialność za jakość opieki i stale dążą do ideału, którego często nie da się osiągnąć w rzeczywistych warunkach pracy. Towarzyszy im lęk przed oceną, nierzadko niskie poczucie własnej skuteczności, a także trudność z delegowaniem zadań lub proszeniem o pomoc.

Wysoka neurotyczność sprawia, że negatywne emocje są głęboko przeżywane i długo utrzymywane – nawet drobne konflikty czy niepowodzenia urastają do rangi kryzysów. Osoby te są szczególnie podatne na wypalenie emocjonalne i somatyczne objawy stresu: bezsenność, bóle głowy, zaburzenia apetytu, obniżony nastrój.

3. Profil "Wrażliwej Introwertyczki" (wysoka ugodowość + wysoka neurotyczność + niska ekstrawersja)

Cechy dominujące: wrażliwość emocjonalna, empatia, unikanie konfliktów, potrzeba harmonii.

Mechanizm wypalenia:

Ten profil osobowości jest szczególnie narażony na przeżywanie stresu w sposób zamknięty i skierowany do wewnątrz. Osoby takie nie wyrażają otwarcie frustracji, unikają konfrontacji i rzadko szukają pomocy. Są „niewidzialne” w zespole – ciche, skromne, a przez to często pomijane w systemach wsparcia.

Ich sposób radzenia sobie polega na tłumieniu emocji i wycofywaniu się, co prowadzi do narastania napięcia psychicznego i stopniowego odcinania się od relacji zawodowych i pacjentów. Charakterystyczne jest też poczucie braku wpływu i bezradności – typowe dla trzeciego komponentu wypalenia: obniżonego poczucia kompetencji.

4. Profil "Odpornej Ekstrawertyczki" (niska neurotyczność + wysoka ekstrawersja + umiarkowana sumienność)

Cechy dominujące: optymizm, towarzyskość, wysoka energia, emocjonalna odporność.

Mechanizm wypalenia (niski):

Ten typ osobowości jest stosunkowo odporny na wypalenie zawodowe. Osoby te szybciej przetwarzają napięcie, mają sprawne mechanizmy samoregulacji emocjonalnej i łatwiej odzyskują równowagę po trudnych sytuacjach. Ich sieć wsparcia społecznego (w pracy i poza nią) również chroni je przed izolacją.

Zagrożeniem może być natomiast zbyt pobieżne podejście do zadań, niedostateczna refleksja nad emocjami pacjentów oraz brak cierpliwości do formalnych procedur. Choć wypalenie jest mniej typowe, może wystąpić nagle – jako efekt długotrwałego ignorowania sygnałów przeciążenia.

5. Profil „Elastycznej Adaptatorki” (wysoka otwartość + wysoka sumienność + niska neurotyczność)

Cechy dominujące: kreatywność, ciekawość, elastyczność, odporność poznawcza.

Mechanizm wypalenia (średni):

Ten typ osobowości lepiej adaptuje się do zmian w środowisku pracy – dobrze funkcjonuje w sytuacjach niejednoznacznych, np. na oddziałach ratunkowych, w opiece długoterminowej czy w innowacyjnych modelach organizacji pracy.

Jednak nadmiar bodźców, chaos organizacyjny i brak jasno określonych zasad mogą u takich osób prowadzić do frustracji i przeciążenia informacyjnego. Choć wypalenie nie przebiega tu klasycznie, może objawiać się brakiem sensu pracy, znudzeniem rutyną i potrzebą „ucieczki do nowego”.

Osobowość jako niewidzialny czynnik ryzyka

Wypalenie zawodowe nie pojawia się z dnia na dzień – to proces powolny, podstępny i często niedostrzegalny na wczesnym etapie. Choć zwykle obwiniamy warunki pracy, braki kadrowe czy biurokrację, coraz wyraźniej widać, że kluczową rolę odgrywa to, kim jesteśmy wewnętrznie: jakie mamy cechy, jak odbieramy emocje innych, jak przetwarzamy stres i gdzie stawiamy granice.

Osobowość pielęgniarki to nie tylko fundament profesjonalizmu, ale również punkt styku między zaangażowaniem a wyczerpaniem. Empatia, sumienność, wrażliwość – wartości, które budują jakość opieki – mogą jednocześnie zwiększać podatność na przeciążenie emocjonalne, zwłaszcza gdy nie są równoważone wewnętrzną odpornością i wsparciem z otoczenia.

Zrozumienie swojego typu osobowości nie jest diagnozą ani wyrokiem. To raczej narzędzie samoświadomości – pierwszy krok ku mądrzejszemu pomaganiu innym, bez zatracania siebie. Bo żeby dawać z siebie dużo, trzeba wiedzieć, gdzie kończy się troska, a zaczyna poświęcenie zbyt wysoką ceną.

Gdzie sprawdzić swój typ osobowości?

Rozpoznanie własnego typu osobowości może być cennym krokiem w kierunku lepszego zrozumienia, jak funkcjonujemy w pracy i jak możemy skuteczniej zadbać o własne granice oraz dobrostan psychiczny. Jednym z najpopularniejszych narzędzi do diagnozy cech według modelu Wielkiej Piątki (Big Five) jest NEO-FFI lub jego skrócone wersje dostępne online w formie rzetelnych, darmowych testów osobowości (IPIP-NEO-PI-R lub IPIP-NEO-FFI-100).

Choć testy internetowe nie zastępują profesjonalnej diagnozy psychologicznej, mogą stanowić dobry punkt wyjścia do autorefleksji.

Materiały źródłowe:

• Mason R, Roodenburg J, Williams B. What personality types dominate among nurses and paramedics: A scoping review? Australas Emerg Care. 2020 Dec;23(4):281-290.

• Sánchez-Gómez M, Navarro-Mateu D, Gómez-Soria I, Martí-Belda MT, Fernández-Alcántara M. Burnout and personality factors among surgical area nurses. Front Public Health. 2024;12:1298372.

• Xie X, Liu Y, Zhang H, Wang L. An analysis of association of personality traits with job burnout among hospital nurses. J Interprof Med. 2023;6(2):102–109.